Με αφορμή την Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, που είναι σήμερα 27 Ιανουαρίου, σας παρουσιάζουμε μια σειρά από σπάνια έργα που αποτυπώνουν την άθλια πραγματικότητα της ζωής στα ναζιστικά στρατόπεδα, όπως αυτά παρουσιάστηκαν σε παλαιότερη έκθεση στο Βερολίνο.

Μια έκθεση η οποία απεικονίζει την ζοφερή πραγματικότητα της ζωής των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα και γκέτο στο Ιστορικό Μουσείο της Γερμανίας παρουσιάστηκε πριν από κάποιους μήνες στην πόλη του Βερολίνου. Η έκθεση «Art from the Holocaust» περιελάμβανε 100 έργα, κυρίως σχέδια και έργα ζωγραφικής, από Εβραίους κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης και γκέτο από την συλλογή του Μουσείου Vashem Yad της Ιερουσαλήμ, τα οποία εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην Γερμανία.

Πολλά από τα έργα της έκθεσης απεικονίζουν τις σκοτεινές πτυχές της ζωής και του θανάτου κάτω από τον ναζιστικό ζυγό. Το γεγονός ότι τα έργα επέζησαν μέχρι σήμερα είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, ένα θαύμα: πολλά ήταν κρυμμένα ενώ άλλα φυγαδεύτηκαν με μεγάλο κίνδυνο από τους φίλους των καλλιτεχνών.

Ανεξάρτητα από το σημερινό πολιτικό τους πλαίσιο, τα έργα αποτελούν συγκινητικές μαρτυρίες για την ανθρώπινη αντοχή και την δύναμη της τέχνης, όπως επισημαίνει ο Walter Smerling, επιμελητής της έκθεσης με την Eliad Moreh-Rosenberg.

Karl Bodek και Kurt Conrad Löw, Μια άνοιξη (1941)

Παρά το μικρό του μέγεθος, το έργο των Bodek και Löw επιλέχθηκε να είναι η κεντρική εικόνα της έκθεσης. Πρόκειται για μια συνεργασία μεταξύ των δύο καλλιτεχνών στο στρατόπεδο Γκουρς στη νότια Γαλλία, η οποία παρουσιάζει μια πεταλούδα πάνω σε συρματοπλέγματα, με μακρινή θέα τα βουνά στα ισπανικά σύνορα. Σύμφωνα με τον Smerling, το έργο αντιπροσωπεύει την αυτοπροβολή των Bodek και Löw ενώ εκφράζει τη θέλησή τους για επιβίωση και την ελπίδα τους για το μέλλον. Ο Kurt Löw, από τη Βιέννη, τελικά κατάφερε να αποδράσει στην Ελβετία, αλλά ο Bodek, από το Τσερνίβτσι, εστάλη στο Άουσβιτς όπου και δολοφονήθηκε. «Ένας από αυτούς κατέληξε να παίξει τον ρόλο της πεταλούδας, ενώ ο άλλος δεν τα κατάφερε».

Yad Vashem Art Museum, Jerusalem

Αυτό το έγχρωμο σχέδιο από τον Pavel Fantl είναι ένα από τα λίγα έργα της έκθεσης που απεικονίζει τους ίδιους τους Ναζί. Ο καλλιτέχνης, γιατρός από την Πράγα γεννημένος το 1903, μπόρεσε να να το ζωγραφίσει στα κρυφά στο γκέτο του Τερέζιενσταντ, στην κατεχόμενη Τσεχοσλοβακία, χάρη σε έναν Τσέχο αστυνομικό που του έδωσε τα απαραίτητα υλικά. Όπως εξηγεί ο Smerling, απεικονίζεται ο Χίτλερ ως κλόουν, ενώ στο πάτωμα βρίσκεται ξεχαρβαλωμένο και μέσα στα αίματα το όργανο με το οποίο έπαιξε τις μελωδίες που εξαπάτησαν έναν ολόκληρο λαό. Ο επιμελητής εξαίρει την τόλμη να ασκήσει κριτική και αίσθηση του χιούμορ λίγο πριν τον θάνατο του. Ο Fantl απελάθηκε μαζί με τη σύζυγο και το γιο του στο Άουσβιτς όπου και δολοφονήθηκαν από τους Ναζί τον Ιανουάριο του 1945. Το έργο διέσωσε ένας Τσέχος εργάτης ο οποίος το έκρυψε σε έναν τοίχο.

Yad Vashem Art Museum, Jerusalem

Ο Nussbaum, ο πιο γνωστός καλλιτέχνης της έκθεσης, συνελήφθη αρχικά στο Βέλγιο το 1940 και, αφού δραπέτευσε, κρύφτηκε με τη σύζυγό του στις Βρυξέλλες. Στο έργο του αποτυπώνει την απομόνωση του περιπλανώμενου Γερμανού Εβραίου, με τον καλλιτέχνη να αναρωτιέται πού μπορεί να πάει για να ζήσει, να εργαστεί και να υπάρχει σε αυτόν τον κόσμο. Ο Nussbaum έστειλε το έργο στον πατέρα του στο Άμστερνταμ, ο οποίος δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944. Το έργο πέρασε σε ιδιωτικά χέρια και αργότερα πωλήθηκε σε δημοπρασία. Ο Smerling θεωρεί ότι το έργο έχει διαχρονική και επίκαιρη αξία, αναφερόμενος στις σύγχρονες προσφυγικές κρίσεις. Ο Nussbaum δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944, στην ηλικία των 39, μαζί με τη σύζυγό του.

Yad Vashem Art Museum, Jerusalem

Ο Moritz Müller σπούδασε ζωγραφική στην Πράγα και αργότερα ίδρυσε έναν οίκο δημοπρασιών, την οποία αναγκάστηκε να κλείσει μετά τη ναζιστική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Φιλοτέχνησε πάνω από 500 έργα όσο έμεινε στο γκέτο Τερέζιενσταντ και στο συγκεκριμένο απεικονίζει τις χιονισμένες στέγες του Τερέζιενσταντ. Αν και το έργο είναι ειδυλλιακό, πίσω του κρύβει την φρίκη της ζωής στα γκέτο. Ο επιμελητής της έκθεσης εξηγεί ότι είναι ένα από τα πιο αξιόλογα έργα, αφού δεν δείχνει ανθρώπους, παρά το γεγονός ότι τα γκέτο ήταν πυκνοκατοικημένα. Η χήρα ενός αυστριακού αξιωματικού αγόρασε μερικά από τα έργα του Müller και τα έκρυψε στο σπίτι της. Ο Müller δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς το 1944.

Yad Vashem Art Museum, Jerusalem

Η Nelly Toll είναι η μόνη εν ζωή καλλιτέχνης της έκθεσης και γεννήθηκε στο Λβιβ της Ουκρανίας. Το συγκεκριμένο έργο το ζωγράφισε στα οκτώ της χρόνια ενώ κρυβόταν με την μητέρα της σε στο σπίτι μιας χριστιανικής οικογένειας. Μέσα από τα παιδικά της μάτια, η Toll απεικονίζει την ελευθερία που νοσταλγεί. Η Toll ταξίδεψε από το σπίτι της στο Νιου Τζέρσεϊ για να παραστεί στα εγκαίνια της έκθεσης στο Βερολίνο, όπου και την καλωσόρισε θερμά η Άνγκελα Μέρκελ.

Yad Vashem/Gift of the Prague Committee for Docume

Από τους περίπου 140.000 ανθρώπους που εκτοπίστηκαν στο γκέτο Τερέζιενσταντ από τον Νοέμβριο του 1941 μέχρι τον Μάιο του 1945, γύρω στους 120.000 έχασαν τη ζωή τους. Ο Bedrich Fritta γεννήθηκε στη Βοημία το 1906 και πέρασε από το Τερέζιενσταντ πριν δολοφονηθεί στο Άουσβιτς το 1944. Ο ίδιος και οι συνάδελφοι καλλιτέχνες στο γκέτο έκρυψαν τα έργα τους σε τοίχους πριν τη σύλληψή τους. «Η μισάνοιχτη πόρτα είναι μια αλληγορία για το θάνατο, όπου δεν υπάρχει ορατή εναλλακτική λύση και η μόνη διέξοδος είναι μέσα στο σκοτάδι», εξηγεί ο Smerling, συμπληρώνοντας ότι «η αρχιτεκτονική και ο κενός χώρος απεικονίζονται ως σκηνή για μια εκδήλωση που είναι αόρατη».

Yad Vashem/ Gift of the Prague Committee for Docum

Η αυτοδιοίκηση του γκέτο της Τερέζιενσταντ ανέθεσε στον Haas, ο οποίος επέζησε του πολέμου, να ετοιμάσει αρχιτεκτονικά σχέδια για τη διαχείριση της κατασκευής του. Παράλληλα όμως αποτύπωσε με μελάνι μερικές πολύ συγκροτημένες και οργανωμένες αναπαραστάσεις της καθημερινότητας στο γκέτο, όπως στο συγκεκριμένο έργο, αναφέρει ο Smerling. Όπως ο Nussbaum, έτσι και ο Haas χρησιμοποίησε το μοτίβο των αρπακτικών πουλιών για να υποδηλώσει την δυσοίωνη παρουσία του θανάτου. Ζωγράφισε επίσης το γράμμα «V», σύμβολο της υπόγειας αντίστασης, στην κάτω αριστερή γωνία του έργου. Στην απίστευτη εικόνα, συνεχίζει ο επιμελητής της έκθεσης, κυριαρχούν μεν ο θάνατος, αλλά εγείρεται η αίσθηση της νίκης.

Yad Vashem Art Museum, Jerusalem

Η Salomon έχει τρία έργα στην έκθεση, συμπεριλαμβανομένης αυτής της αυτοπροσωπογραφίας. Η Salomon γεννήθηκε στο Βερολίνο και μετά την «Νύχτα των Κρυστάλλων» κατέφυγε με τους παππούδες της στο κτήμα ενός εκατομμυριούχου Αμερικάνου, στην πόλη Βιλφράνς στη νότια Γαλλία. Εκεί, στην εξορίας της, συνέχισε να ζωγραφίζει. Αυτό που διακρίνει ο Smerling στην αυτοπροσωπογραφία, είναι η κίνηση και το χρώμα στο πρόσωπο, τα οποία υποδηλώνουν τις έντονες καλλιτεχνικές ανησυχίες και τον προβληματισμό της. Η Salomon συνελήφθη από την Γκεστάπο με τον σύζυγό της τον Σεπτέμβριο του 1943 και απελάθηκαν στο Άουσβιτς, όπου και δολοφονήθηκε. Εκείνη ήταν την εποχή ήταν πέντε μηνών έγκυος.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ