Ο Βασίλης Βασιλικός με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, θυμάται το εμβληματικό μυθιστόρημά του, το «Ζ» (εκδ. Διόπτρα), ενώ δεν κρύβει την οργή και την απογοήτευσή του για όσα συμβαίνουν σήμερα στην πολιτική σκηνή.

Σαν σήμερα πριν από μισό αιώνα, ο Γρηγόρης Λαμπράκης δεχόταν το θανατηφόρο χτύπημα που σφράγισε ανεξίτηλα τη νεότερη πολιτική ιστορία και τη δεκαετία του ‘60.

Ο Βασίλης Βασιλικός συγκλονισμένος, επιχειρεί το πιο τολμηρό συγγραφικό του εγχείρημα, ανοίγοντας νέο μονοπάτι στην ελληνική λογοτεχνία. Συνδυάζοντας τη μυθοπλασία με την καταγραφή πραγματικών γεγονότων καταθέτει, μετά από επισταμένη έρευνα και δύσκολα διλήμματα, το «Ζ», το «φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος» .

«Είναι κάτι ανάλογο με το χαρακτηρισμό -μη μυθιστορηματικό μυθιστόρημα- "non fiction novel" που λανσάρισε στο "Εν Ψυχρώ" ο Τρούμαν Καπότε. Σημαίνει, με άλλα λόγια, μια περίπτωση, που θα ήταν, κάτω από άλλες περιστάσεις, φανταστική ή μυθιστορηματική αλλά συμβαίνει να ’ναι εκατό τα εκατό πραγματική και μη μυθιστορηματική. Δηλαδή το Ζ υπακούει στους νόμους ενός έργου φαντασίας, έχει δική του νομοτέλεια, αυτόνομη, μόνο που τυχαίνει όλα αυτά να μην είναι διόλου φανταστικά, αλλά μια πιστή και υπεύθυνη αντιγραφή της πραγματικότητας», έγραφε ο Βασίλης Βασιλικός (1966).

Ο Κώστας Γαβράς το 1969 μεταφέρει το βιβλίο στη μεγάλη οθόνη και το περίφημο πολιτικό θρίλερ του με πρωταγωνιστές τους Υβ Μοντάν, Ζαν Λουί Τρεντινιάν και Ειρήνη Παππά, λειτουργεί ως ανοιχτή καταγγελία της δικτατορίας στην Ελλάδα, προσελκύοντας το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης στο εξωτερικό.

Φέτος ο φάκελος Λαμπράκη άνοιξε και πάλι στη σκηνή του θεάτρου: προηγήθηκε στο Εθνικό Θέατρο η παράσταση της Έφης Θεοδώρου, ενώ αναφορές υπάρχουν-όπως ήταν αναμενόμενο- και στη μουσικοθεατρική παραγωγή του Θέμη Μουμουλίδη «Μίκης Θεοδωράκης-Ποιος τη ζωή μου». Όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά τα ερεθίσματα για να ανατρέξουμε, να θυμηθούμε, να διαβάσουμε. Το θρυλικό «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού κυκλοφορεί από τις εκδ. Διόπτρα, συνοδευόμενο από αναλυτικό χρονολόγιο των γεγονότων αλλά και ένα dvd με την ομώνυμη ταινία του Κ.Γαβρά.

Φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ο «φάκελος Λαμπράκη» έχει βρει τη θέση που του αξίζει στη σύγχρονη Ιστορία αλλά και την εκπαίδευση;

Στη σύγχρονη ιστορία εν μέρει ναι. Στην εκπαίδευση καθόλου. Και δυστυχώς η γνώση της ιστορίας έχει τις ρίζες της στην εκπαίδευση.

Το μυθιστόρημά σας «Ζ» αλλά και η κινηματογραφική μεταφορά του από τον Κώστα Γαβρά, λειτούργησαν ως σύμβολα του αντιδικτατορικού αγώνα. Μπορείτε να θυμηθείτε κάποια ιστορία που να σχετίζεται με την περιπέτεια λογοκρισίας του βιβλίου κατά την περίοδο της χούντας;

Ναι. Μου τη διηγήθηκαν οι παθόντες στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Ήταν ενα ζευγάρι συμπαθητικό, δημοκράτες αλλά όπως και η πλειοψηφία του ελληνικού λαού, δεν είχε καμιά αντιδικτατορική δράση. Κι ένα βράδυ η πόρτα τους χτυπά: «Ανοίξτε. Ασφάλεια». Κοιτάζονται έντρομοι ώσπου το μάτι της γυναίκας εντοπίζει το μονόγραμμα του βιβλίου μου. Έκανε μπαμ το «Ζ» στο ράφι της βιβλιοθήκης. Η πόρτα ξανακτυπά: «Ανοίξτε. Ασφάλεια». Μη ξέροντας πού να το κρύψουν, το ρίχνουν μέσα στην κακαβιά που ετοιμάζουν. Τρίτο χτύπημα, εκνευρισμένο αυτή τη φορά. Ανοίγουν. Οι δυο ασφαλίτες είναι ευγενικοί. Αμείλικτοι όμως στην έρευνα για ενοχοποιητικά στοιχεία. Δεν βρίσκουν τίποτα, παρόλο που ανέσκαψαν το σπίτι. Φεύγοντας, τους χτυπά η μυρωδιά της κακαβιάς. Η γυναίκα προσφέρεται να τη δοκιμάσουν. Κάθονται κι οι τέσσερις στο τραπέζι. «Από μελανούρια την κάναμε» λέει ο σύζυγος για να δικαιολογήσει το μαύρο της χρώμα. Τη βρήκαν πολύ νόστιμη. Φεύγοντας ευχαρίστησαν το ζευγάρι και ζήτησαν συγγνώμη για την ενόχληση. Μάλλον κάποιος κρατούμενος θα έδωσε επίτηδες τη διεύθυνσή τους για να γλιτώσει κάποιους άλλους, πιθανώς.

Ποιες πλευρές της πολιτικής δράσης του Λαμπράκη πιστεύετε ότι τον έβαλαν στο στόχαστρο;

Το γεγονός ότι δεν ήταν ο ίδιος ενταγμένος στην Αριστερά. Αλλά «συνοδοιπόρος». Ήθελαν να τρομοκρατήσουν τους «συμπαθούντες». Και φυσικά η συνάντησή του με τη Φρειδερίκη στο Λονδίνο.

Το παρακράτος που σκότωσε τον Λαμπράκη, ζει, ακόμα και σήμερα;

Δυστυχώς ναι, αλλά είναι «κράτος». Δηλ. εκπροσωπείται κοινοβουλευτικά.

Η υπόθεση Λαμπράκη μεταφέρθηκε πρόσφατα στο Εθνικό Θέατρο από την Έφη Θεοδώρου, ενώ υπάρχουν και αναφορές στην παράσταση «Μίκης Θεοδωράκης-Ποιος τη ζωή μου» του Θέμη Μουμουλίδη. Πώς σχολιάζετε αυτή την τάση;

Η παράσταση στο Εθνικό της Έφης Θεοδώρου με συγκλόνισε. Ξαναβρήκα σε αυτήν τη διαχρονικότητα του βιβλίου μου. Ακόμα δεν πήγα στο Badminton.

Γράψατε το «Ζ» εν θερμώ. Αυτή η διαδικασία πώς σφράγισε τη σχέση σας με την πολιτική;

Ήμουν βαθιά πολιτικοποιημένος από πριν. Αλλά το «Ζ» με έβαλε στο στόχαστρο της χούντας, απ’ την οποία δεν δραπέτευσα. Απλώς δεν επέστρεψα από τη Στοκχόλμη όπου βρισκόμουν – κατά τύχη- για την παρουσίαση της Τριλογίας μου «Το Φύλλο , Το πηγάδι, Τ’ Αγγέλιασμα» στα σουηδικά.

Με το «Ζ» αναστατώσατε την ελληνική λογοτεχνική σκηνή εκείνης της περιόδου, εγκαινιάζοντας ένα νέο είδος, ανάμεσα στη μυθοπλασία και την πραγματικότητα. Ποιες από τις πρώτες κριτικές και αντιδράσεις εκείνης της περιόδου είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα για εσάς;

Δύο μόνο: η μία του Γ. Ν. Άμποτ στο περιοδικό «Νέα Εστία» στις 15-4-’67 που αμφισβητεί την αληθοφάνεια του βιβλίου με το επιχείρημα ότι δεν υπάρχουν σύκα το Μάη. (Ο κριτικός αγνοούσε ότι σ’ ένα μέρος της Χαλκιδικής ωριμάζουν τα σύκα τον Μάη μήνα και τα πουλούσε από πάντα ένας τραμπούκος μικροπωλητής στην Αγορά Μοδιάνο της Θεσσαλονίκης). Η άλλη …καλύτερα να μην κλάψουν καρδιές.

Αν σας έλεγε κάποιος να γράψετε ένα νέο μυθιστόρημα για έναν ακόμη καυτό φάκελο της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας, ποια υπόθεση θα επιλέγατε και γιατί;

Τη δολοφονία του άτυχου καθηγητή Τεμπονέρα στην Πάτρα.

Ποιο δίδαγμα από την ταραγμένη εκείνη περίοδο θα έπρεπε να κρατήσουμε;

Διδάγματα από περιστατικά που αγνοείς δεν προκύπτουν. Δρόμοι, λεωφόροι, στάσεις μετρό που βαφτίζονται με ονόματα ηρώων, δεν επαρκούν. Όλα ξεκινούν από το σχολείο. Απ’ την εκπαίδευση. Κι εκεί δεν υπάρχει τίποτα για τον Λαμπράκη, τον Παναγούλη, τον Σωτήρη Πέτρουλα, τον Νικηφόρο Μανδηλαρά.

Πληροφορίες: το «Ζ» κυκλοφορεί από τις εκδ. Διόπτρα.

ΜΑΝΙΑ ΣΤΑΪΚΟΥ