Τα σχεδιαστικά επιτεύγματα της Σοβιετικής Ένωσης κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου δεν είναι μόνο άσχημα διαστημόπλοια και δυτικές απομιμήσεις. Τι έχει όμως, να μας επιδείξει αυτή η εποχή, όσον αφορά στο design;

Αν προσπαθούσατε να οραματιστείτε έναν κόσμο στον οποίο θα κυριαρχούσε η σχεδιαστική τάση της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, αυτό που τελικά θα λαμβάνατε σαν εικόνα θα ήταν ένας κόσμος γεμάτος… κλισέ, όπου θα κυριαρχούσαν τα μονότονα προϊόντα, με τις έντονες γωνίες και τις μουντές αποχρώσεις του κόσμου της Σοβιετικής Ένωσης ή μήπως όχι;

Ήταν στ’ αλήθεια ο σχεδιασμός των προϊόντων τόσο κακός στη Σοβιετική Ένωση εκείνη την εποχή ή ισχύει αυτό που έγραψε ο φωτογράφος Michael Idov στην εισαγωγή του βιβλίου του «Made in Russia: Unsung icons of Soviet design», «το να ζούσε κάποιος στη Σοβιετική Ένωση δε σήμαινε ότι δεν είχε ιδέα από καλό σχέδιο, αλλά ότι ήταν υπερβολικά και… παθιασμένα ενήμερος σχετικά με αυτό».

Τα δύο βασικά σημεία εν προκειμένω, σύμφωνα με δημοσίευμα της guardian, είναι τα εξής: το πρώτο είναι ότι σε μια αγορά η οποία «δίψαγε» για αγαθά, η ποιότητα κάπου «ξέφυγε», ενώ υπάρχει και ο υπαινιγμός ότι ο κομμουνισμός δεν μπόρεσε να καταστείλει την επιθυμία για καταναλωτικά αγαθά και αυτός είναι ο λόγος που απέτυχε να θριαμβεύσει έναντι του καπιταλισμού. Έχει γίνει μάλιστα αποδεκτό από πολλούς, ότι τα πλυντήρια, τα ψυγεία, τα τάπερ, τα αυτοκίνητα, οι ηλεκτρικές κιθάρες κ.λπ, είναι αυτά που… κέρδισαν τον Ψυχρό Πόλεμο.

Οι περίεργες… ευρεσιτεχνίες

Στο βιβλίο του ο Idov παρουσιάζει 50 αντικείμενα, τα οποία φυσικά, δεν εκπροσωπούν όλα το ωραίο σχέδιο – στην πραγματικότητα, είναι λίγα αυτά που όντως θεωρούνται σχεδιαστικά ελκυστικά. Αυτό όμως, που τα χαρακτηρίζει είναι ότι πλέον, έχουν μια διαφορετικού είδους γοητεία.

Παράδειγμα αποτελεί η ηλεκτρική θερμάστρα, η οποία μοιάζει με δορυφορικό δίσκο, που πρακτικά ζέσταινε όχι όσο θα έπρεπε, αλλά ήταν ιδιαιτέρως αποτελεσματική στο να ξεκινά κατά λάθος… φωτιές. Παρόμοιου στιλ, ήταν και η ράβδος… βρασίματος, η οποία αποτελούσε το απόλυτο gadget του ταξιδιώτη. Την τοποθετούσες στο νερό προκειμένου να το ζεστάνεις, αλλά το αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές ήταν να μπλοκάρει το ρεύμα σε ένα ολόκληρο τετράγωνο.

Ακόμη, υπήρχαν αντικείμενα που ήταν ταυτόχρονα οικεία, αλλά έμοιαζαν παράλληλα, εξωγήινα, όπως το διπλωματικό τηλέφωνο χωρίς καντράν που έμοιαζε με πρόσωπο χωρίς μάτια, μύτη, στόμα ή η ηλεκτρική κιθάρα Tonika, η οποία έμοιαζε με αμοιβάδα και ήταν διάσημη για τον δύσκολο χειρισμό της.

Βέβαια, μια πιο πιστή απεικόνιση του σοβιετικού σχεδίου αποτελεί όχι τόσο το… αστείο του θέματος των παραπάνω, αλλά η αντιγραφή των δυτικών μοντέλων. Η πιο φημισμένη περίπτωση είναι το Vyatka scooter, ένα… υποκατάστατο βέσπας, αλλά και το φορητό κασετόφωνο Vesna που αποτελούσε απομίμηση των ιαπωνικών, όπως και τα φορητά ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία ήταν αντιγραφή της κονσόλας παιχνιδιών Nintendo –αν και πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι Σοβιετικοί μας χάρισαν το Tetris.

Τι δεν πήγε καλά με το σοβιετικό σχέδιο;

Το σοβιετικό σχέδιο ξεκίνησε ελπιδοφόρα. Τις πρώτες 2 δεκαετίες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι κατασκευές απεικόνιζαν κάθε πλευρά της καθημερινότητας, από την ενδυμασία, μέχρι την αρχιτεκτονική. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο όμως, αυτό που χάλασε την μέχρι τότε πορεία του σχεδίου, ήταν η γραφειοκρατία. Φανταστείτε ένα σύστημα, όπου τίποτα δεν μπορεί να κυκλοφορήσει στην αγορά χωρίς τη σφραγίδα του σοβιετικού βιομηχανικού ινστιτούτου σχεδίου VNIITE, του οποίου η μέθοδος πιστοποίησης ήταν να συγκρίνει τα σχέδια με τα αντίστοιχα δυτικά.

Υπήρχε βέβαια, άλλο ένα αξιοσημείωτο στοιχείο σε όλη αυτή την ιστορία του σοβιετικού σχεδίου: η έλλειψη ανταγωνισμού. Μια εταιρία δεν είχε εμπορική ανάγκη να βελτιώσει το προϊόν της αφού δεν υπήρχε εναλλακτική την οποία οι καταναλωτές θα μπορούσαν να προτιμήσουν. Την ίδια στιγμή, ο υπερβολικός χρόνος αναμονής για την απόκτηση των πολυπόθητων αντικειμένων (από ένα ψυγείο μέχρι ένα αυτοκίνητο), «έριχνε» αισθητά τις αισθητικές απαιτήσεις.

Η διαχρονικότητα των σχεδίων

Υπήρξαν βέβαια και κάποια αυθεντικά κλασικά σχέδια, όπως η Lomo κάμερα, το δίχτυ-«σακούλα» για τα ψώνια, το ραβδωτό ποτήρι, οι ηλεκτρικές σκούπες, που έμειναν διαχρονικά κι όσο κι αν χλευάζουμε το σοβιετικό σχέδιο, στην πραγματικότητα μπορούμε να πάρουμε κάποια μαθήματα απ’ αυτό: όπως τη διαχρονικότητά του.

Και σε μια κοινωνία όπου όλα είναι αναλώσιμα και που η υπερκατανάλωση μας ωθεί σε συνεχή αντικατάσταση του παλιού με το καινούργιο, ίσως η διάρκεια είναι κάτι που λείπει από τα κριτήρια και τις επιλογές μας, αλλά και από τα σύγχρονα προϊόντα.