Η Ελένη Πετάση γράφει κριτική για την παράσταση «Ο Εχθρός του λαού» του Ερρίκου Ίψεν, που παρουσιάστηκε σε σκηνοθεσία του Τόμας Οστερμάιερ, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.

Πόσο μπορεί ένα κείμενο εκατόν πενήντα περίπου ετών να μας αφορά σήμερα; Και μάλιστα να εκθέτει με τον πιο ζωντανό τρόπο τη θλιβερή πραγματικότητά μας;

Είναι αλήθεια ότι πολλές από τις παραστάσεις που ανεβαίνουν τον τελευταίο καιρό έχουν έντονη πολιτική χροιά. Όμως ο «Εχθρός του λαού» του Ιψεν (1882), έτσι όπως τον παρουσίασε ο Τόμας Οστερμάιερ, σε συνεργασία με το διασκευαστή Φλόριαν Μπόρχαϊμερ, φτάνει στην καρδιά του προβλήματος αποτελώντας το πιο ολοκληρωμένο πολιτικό θέατρο παρέμβασης που έχω πρόσφατα δει. Το έργο του Νορβηγού συγγραφέα, εξάλλου, προσφέρεται ως παράδειγμα υποτροπής στη χρόνια ακαμψία του συστήματος - έστω και αν η φλεγμονώδης αντίσταση ενός ατόμου που αναζητά το δίκαιο και την αλήθεια ήταν και είναι απριόρι καταδικασμένη.

Υπάρχουν τέτοια φαινόμενα στην εποχή μας; Φυσικά και υπάρχουν ιδεολόγοι που στο όνομα της ηθικής υπερβαίνουν τον εαυτό τους. Ένας τέτοιος είναι ο δρ Στόκμαν, που προκειμένου να προστατέψει τους κατοίκους από τα μολυσμένα ιαματικά λουτρά μιας μικρής πόλης συγκρούεται με τους πάντες: το σαθρό δήμαρχο αδελφό του, τους καιροσκόπους δημοσιογράφους (πρώην φίλους του), αλλά και τους συμπολίτες του, των οποίων, εν τέλει, τα συμφέροντα θα θιγούν.

Γιατί τα λουτρά είναι πηγή εσόδων και η αποκάλυψη της παθογένειάς τους θα σημάνει οικονομικό κόστος. Έτσι οι σκοπιμότητες της πολιτικής εξουσίας, σε συνδυασμό με τις σκοπιμότητες του κόσμου που εθελοτυφλεί μπροστά στο πραγματικό του όφελος θα επικρατήσουν, ενώ ο ενθουσιώδης γιατρός, που σαν μοναχικός Δον Κιχώτης βάλθηκε να υπερασπιστεί το κοινό καλό και να πολεμήσει τη διαφθορά, θα ανακηρυχθεί «εχθρός του λαού».

Ο Ίψεν, ένθερμος υποστηρικτής της ατομικής ελευθερίας -«Το πνεύμα της αλήθειας και το πνεύμα της ελευθερίας είναι οι στυλοβάτες της κοινωνίας», συνήθιζε να λέει- σύμφωνα με τους μελετητές του ταυτίζεται απόλυτα με τον ήρωα του έργου του, ακόμη και με τα μειονεκτήματά του. Ο ίδιος είχε εκμυστηρευτεί στον εκδότη του ότι πρόκειται για το alter ego του και μέσα απ’ αυτό διαλαλεί τις απόψεις του, όπως το ακραίο συμπέρασμα ότι «η πλειοψηφία δεν έχει ποτέ δίκιο».

Στην παράσταση του Οστερμάιερ ο γιατρός Στόκμαν εμφανίζεται πολύ νεότερος, ένας καλός οικογενειάρχης με νεογέννητο μωρό (αντί για τρία μεγάλα παιδιά), μέλος μιας ροκ μπάντας, που κατοικοεδρεύει στο σπίτι του παίζοντας κομμάτια του Bowe, των Oasis κ.ά., αγανακτισμένος επαναστάτης που αντιλαμβάνεται ότι η πραγματική μόλυνση δεν είναι τα βακτηρίδια αλλά η διαβρωμένη φιλελεύθερη πλειοψηφία (δηλαδή, η δημοκρατία).

Μάχεται δίχως ελπίδα, δέχεται τις συνέπειες των πράξεών του (από μπουγέλωμα με μπογιές μέχρι την απόλυσή του), ενώ στο τέλος αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο του δικού του συμβιβασμού. Γιατί ο Γερμανός σκηνοθέτης -παρεμβαίνοντας στο ιψενικό κείμενο- αφήνει ανοιχτή ακόμα και αυτή την εκδοχή.

Και δεν είναι η μόνη παρέμβασή του. Στη σκηνική του ανάγνωση η ομιλία του Στόκμαν προς τους συμπολίτες του αντικαταστάθηκε από ένα απόσπασμα της «Επικείμενης Εξέγερσης» -ένα αντικαπιταλιστικό μανιφέστο που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2008- τις ριζοσπαστικές θέσεις του οποίου οι θεατές παροτρύνθηκαν να συζητήσουν με τους ηθοποιούς.

Τα πάθη εκτροχιάστηκαν σε τούτη την άσφαιρη, τουλάχιστον για το ελληνικό κοινό, προσπάθεια ανταλλαγής απόψεων. Σημασία όμως έχει πως η παράσταση κατέκτησε το στόχο της. Τολμηρή, αληθινή, καίρια, με ένα υποδόριο σαρκασμό που έσπαγε κόκαλα και επιδέξιους ηθοποιούς οι οποίοι έπλασαν με απλότητα (το απλό δεν είναι εύκολη κατάκτηση) σημερινούς, οικείους χαρακτήρες αντικατοπτρίζοντας εμάς τους ίδιους ή έστω μια πλευρά μας που ηθελημένα αρνούμαστε να δούμε.

ΕΛΕΝΗ ΠΕΤΑΣΗ [email protected]