Με το βαρύ κλίμα των ημερών εξαιτίας της δολοφονίας του Παύλου Φύσσα, η θεατρική διασκευή του «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού για την υπόθεση Λαμπράκη, από την Έφη Θεοδώρου, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα.

Φυσικά δεν χρειάζονται την επικαιρότητα τα σημαντικά έργα και οι μελανές σελίδες της Ιστορίας, όταν ανεβαίνουν στη σκηνή του θεάτρου. Ωστόσο ο νέος κύκλος παραστάσεων του «Ζ», ενός πετυχημένου έργου της περασμένης σεζόν που επιστρέφει από σήμερα και για 16 παραστάσεις στη σκηνή Νίκος Κούρκουλος του Εθνικού Θεάτρου, μας υπενθυμίζει σε μια άκρως τραγική συγκυρία τους μηχανισμούς του παρακράτους και τον αέναο αγώνα για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη.

Όταν μιλήσαμε με την Έφη Θεοδώρου για την παράσταση, δεν είχε γίνει ακόμη γνωστή η είδηση για τον χαμό του 34χρονου μουσικού. Όμως οι δηλώσεις της ακούγονται, μετά από λίγα, καθοριστικά 24ωρα σχεδόν προφητικές.

Είχε προγραμματίσει το «Ζ» για το 2012-13 με τον Γιάννη Χουβαρδά στην ενότητα «Τι είναι η πατρίδα μας» και όπως μας εξομολογήθηκε για την επιλογή του συγκεκριμένου έργου: «μόνο διαισθητικά μπορούσα να το προτείνω σαν ένα έργο που φωτίζει την εθνική μας ταυτότητα. Τα γεγονότα κλιμακώθηκαν από τότε αρκετά γρήγορα και οι μέρες που ζούμε είναι όλο και πιο δύσκολες. Η δράση του έργου αφορά μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία αλλά φυσικά οι αναγωγές γίνονται ελεύθερα και ευθέως. Το κοινό θα ήθελα να σκεφτεί πάνω στη σύγχρονη Ιστορία μας, στο βαθμό που τα γεγονότα είναι κρίσιμα, όπως τα βλέπουμε στα δελτία ειδήσεων κάθε βράδυ. Οι δημοκρατικές αρχές βάλλονται και οι αξίες καταρρίπτονται. Συνεπώς έργα όπως το Ζ και πρόσωπα όπως ο Λαμπράκης που αγωνίστηκε ανιδιοτελώς και θυσιάστηκε στο βωμό των ιδεών, μπορούν να προσφέρουν πολλά.

Το μυθιστόρημα του Βασιλικού βρίσκεται στο όριο της μυθοπλασίας και του ντοκουμέντου. Μας δίνει με πολύ ωραίο τρόπο μια ηρωική μορφή και παράλληλα έχει τα στοιχεία σύγχρονης τραγωδίας. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης αγωνίζεται και πέφτει στο όνομα της Ειρήνης. Ένας κύκλος προσώπων-το λεγόμενο παρακράτος, του παίρνει τη ζωή και οδηγεί την Ιστορία της Ελλάδος σε άλλο δρόμο. Αυτό το έργο φωτίζει τα γεγονότα μιας άλλης εποχής και δυστυχώς, παρουσιάζει ενδιαφέρον κάθε μέρα και περισσότερο».

Οι νεκροί μιλούν

Η παράσταση βασίζεται εξολοκλήρου στο «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού, όμως η Έφη Θεοδώρου προκειμένου να γνωρίσει καλύτερα τα ιστορικά γεγονότα της εποχής, στράφηκε παράλληλα-στο πλαίσιο της προσωπικής της έρευνας- στα βιβλία του Γιάννη Βούλτεψη «Υπόθεση Λαμπράκη» και του Κώστα Παπαϊωάννου «Πολιτική δολοφονία. Θεσσαλονίκη '63». Η σκηνοθέτις είναι ευγνώμων στον Βασίλη Βασιλικό, όχι μόνο γιατί της έδωσε την άδεια να ανεβάσει το έργο του, με απόλυτη ελευθερία, αλλά επειδή την ενθάρρυνε και τη βοήθησε να «μπει» στο λογοτεχνικό του σύμπαν. Για τη γόνιμη αυτή επαφή μιλάει η ίδια: «Με τροφοδοτούσε συνεχώς με βιβλία της δικής του πορείας, με διηγήματα της πρώτης συγγραφικής του περιόδου και οτιδήποτε θεωρούσε πως μπορούσε να με εμπνεύσει για τη διασκευή. Με βοήθησε να μπω στην εποχή αλλά και κυρίως στη γραφή του.

Ο Βασιλικός επέμενε στην πρώτη μας κουβέντα ότι για πολύ καιρό προσπαθούσε να γράψει το βιβλίο αλλά δεν το κατάφερνε. Μην ξεχνάμε ότι το έγραψε το ’66, λίγο πριν την δικτατορία. Επί τρία χρόνια συγκέντρωνε υλικό και το ολοκλήρωσε μέσα σε 20 μέρες. Δεν θεωρούσε τον εαυτό του πολιτικό συγγραφέα, όπως έχει πει ο ίδιος. Θεωρούσε ότι είναι πολύ πιο μεταφυσικός. Και πράγματι είναι. Κι αυτό το στοιχείο νομίζω ότι το μεταφέρει η παράσταση.

Τα βιβλία του λοιπόν, με έκαναν να σκέφτομαι το θεατρικό γεγονός πέρα από το ιστορικό κομμάτι. Θα κάναμε στείρο διδακτισμό αν πιάναμε μόνο τα ιστορικά γεγονότα και κάναμε προπαγάνδα γύρω από τη δολοφονία Λαμπράκη.

Στο ανέβασμα ενός έργου το ενδιαφέρον έγκειται στον δραματικό πυρήνα-ειδικά όταν μεταφέρεις ένα λογοτεχνικό έργο στη σκηνή. Πρέπει να βρεθεί ο πυρήνας που εξασφαλίζει τη δραματική ένταση ώστε να κρατήσει το κοινό.

Πολύ νωρίς διαπίστωσα ότι υπήρχε στο έργο αυτός ο δραματικός πυρήνας: θα τον όριζα με τη φράση που ξεκινά η παράσταση «πρέπει να μιλήσω». Και η απάντηση του χορού, δηλαδή των προσώπων επί σκηνής είναι «οι νεκροί δεν μιλούν». Οπότε έτσι ανοίγει ένας διάλογος ανάμεσα στον κεντρικό ήρωα και τους υπόλοιπους χαρακτήρες. Οι νεκροί στη σκηνή του θεάτρου μιλούν και ίσως έχουν να μας πουν πολύ σημαντικά πράγματα, λέμε εμείς, μέσα από το Ζ. Μπορούν να μας κάνουν να θυμηθούμε την πρόσφατη Ιστορίας μας ώστε να επανακαθορίσουμε τη στάση μας σήμερα».

Μάθημα Ιστορίας από σκηνής

Οι αναγνώστες του εμβληματικού βιβλίου του Βασιλικού σίγουρα θυμούνται τις γοητευτικές παρεκβάσεις του, τα λυρικά, σχεδόν ποιητικά κομμάτια που προκαλούν ρίγη συγκίνησης για τον Λαμπράκη αλλά και τους εσωτερικούς μονολόγους των προσώπων αυτής της σύγχρονης τραγωδίας. Πώς μπόρεσε η σκηνοθέτις να τα εντάξει στη δική της σκηνική ανάγνωση;

«Αυτό το κομμάτι προσφέρεται ιδιαίτερα για θεατροποίηση. Η εξισορρόπηση των λυρικών και των επικών στοιχείων ήταν μεγάλο στοίχημα. Οι εσωτερικές φωνές των ηρώων, όλα αυτά δηλαδή που πιθανώς σκεφτόντουσαν σύμφωνα με τον συγγραφέα, φιλτράρουν πολλά θεατρικά στοιχεία.

Η παράσταση υιοθετεί στην ουσία ένα αφηγηματικό ύφος για να αποδώσει το βιβλίο. Δεν είναι δυνατόν να έχουμε μια αναπαράσταση της δολοφονίας Λαμπράκη, όλα αυτά τα κάνει καταπληκτικά η ταινία του Κώστα Γαβρά. Εμείς όμως δεν μπορούμε να τα έχουμε στη σκηνή. Οπότε επιλέγουμε μια αφηγηματική σκηνοθετική γραφή μέσα από την οποία περνούν οι σελίδες του βιβλίου», διευκρινίζει η ίδια.

Η θεατρική παράσταση «Z» έχει ήδη εισπράξει τα θετικά σχόλια από μεγάλο τμήμα του κοινού και από τους κριτικούς. Σε αυτή τη διαδρομή, αναρωτηθήκαμε τι ήταν αυτό που συγκίνησε και ενδεχομένως αιφνιδίασε την Έφη Θεοδώρου: «Σύσσωμη η κριτική αποδέχτηκε το έργο με ενθουσιασμό και αυτό με εξέπληξε και με τίμησε, αφού η παράσταση ήταν μεγάλο εγχείρημα. Το Ζ του Βασιλικού είναι μεγάλο βιβλίο και η ταινία του Γαβρά αξεπέραστη, οπότε το να αναμετρηθούμε με αυτό το υλικό ήταν τρομερό στοίχημα.

Πιστεύω όμως ότι η επιτυχία της παράστασης ήταν ότι αγκαλιάστηκε από το νεανικό κοινό. Τα παιδιά δηλαδή που δεν διδάσκονται αυτή την Ιστορία στα σχολεία τους, κάτι τα κίνησε και ήρθαν. Νέα παιδιά, στην πλειονότητά τους, που δεν ήξεραν τα γεγονότα, με έβρισκαν μετά την παράσταση και με ευχαριστούσαν για τα μαθήματα Ιστορίας όπως έλεγαν. Κι αυτός είναι κατεξοχήν ο ρόλος του θεάτρου. Πρόκειται για πολιτική τέχνη-ακόμη κι αν δεν είναι ευθέως πολιτική. Ο ζωντανός διάλογος σκηνής-πλατείας είναι μια σημαντική επιρροή».

Το τελευταίο μέρος της συζήτησής μας περιστράφηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, στη βαθιά και πολυεπίπεδη κρίση των ημερών μας.

«Αυτό που παγώνει την ψυχή μου είναι ότι κάθε μέρα έχω όλο και λιγότερες ευκαιρίες να ελπίζω. Η κατήφεια στα πρόσωπα των ανθρώπων, τα απελπισμένα βλέμματα στα οποία –αν έπρεπε να απαντήσει κάποιος-δεν θα έβρισκε επιχειρήματα…Δεν βρίσκουμε τρόπο να πιαστούμε από κάπου και να πάμε παραπέρα. Φυσικά η τέχνη αυτό το ρόλο έχει να μας βοηθήσει να πάμε παρακάτω δίνοντας ελπίδα. Το λέω αυτό γιατί από πέρυσι μέχρι φέτος έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα. Το βλέπω καθημερινά. Αισθάνομαι ότι παρότι οι διαδηλώσεις πληθαίνουν το τοπίο σκοτεινιάζει γύρω μου. Κάθε μέρα το τοπίο σκοτεινιάζει…», σχολίασε η Έφη Θεοδώρου.

Στην παράσταση παίζουν οι : Θανάσης Δήμου, Μαρία Κεχαγιόγλου, Γιάννης Κότσιφας, Χριστίνα Μαξούρη, Κίτυ Παϊταζόγλου, Γιάννος Περλέγκας, Χάρης Φραγκούλης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Χατζόπουλος.

Πληροφορίες: «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού στη σκηνή Νίκος Κούρκουλος, του Εθνικού Θεάτρου για 16 παραστάσεις. Παραστάσεις: Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή 21:00. Σάββατο 18:00 και 21:00. Κυριακή: 19:00. και στο www.n-t.gr .

Μάνια Στάικου