Ο Ίρβιν Γιάλομ με αφορμή τη θεατρική διασκευή του μυθιστορήματός του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», από την Ευαγγελία Ανδριτσάνου, μιλά στο click@Life για την κρίση αλλά και το νέο του βιβλίο για τον Σπινόζα.

Δέκα χρόνια πέρασαν από τότε που ο Ίρβιν Γιάλομ με το μυθιστόρημά του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» έκανε μόδα και στην Ελλάδα την ψυχανάλυση και τη φιλοσοφία, αποτελώντας «εκδοτικό φαινόμενο».

Οι ήρωες του βιβλίου του που τόσο αγαπήσαμε, ο γιατρός Γιόζεφ Μπρόιερ, ο φιλόσοφος Φρήντριχ Νίτσε και ο Ζίγκμουντ Φρόιντ αναμετριούνται αυτή τη φορά στη σκηνή. Η Ευαγγελία Ανδριτσάνου, η γνωστή μεταφράστρια των βιβλίων του Ίρβιν Γιάλομ, πραγματοποίησε επιτέλους το όνειρό της, να γράψει δηλαδή τη θεατρική διασκευή του έργου που ανεβαίνει από τις 2 Νοεμβρίου στο θέατρο Θησείον, με πρωταγωνιστές και συν-σκηνοθέτες τον Ακύλλα Καραζήση και τον Νίκο Χατζόπουλο. Μαζί τους, στο ρόλο του νεαρού Φρόιντ εμφανίζεται ο Χρήστος Φραγκούλης.

Με αυτή την αφορμή, είχαμε μια σύντομη επικοινωνία με τον Ίρβιν Γιάλομ, ο οποίος εργάζεται εντατικά περνώντας τις τελευταίες διορθώσεις στο νέο του μυθιστόρημα για τον Σπινόζα. Από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Υπαρξιακής Σχολής στην ψυχιατρική, ο Γιάλομ θυμάται πώς ξεκίνησε η περιπέτειά του με τον Νίτσε: «Με γοήτευσε τόσο η προσωπικότητα του Νίτσε όσο και το φιλοσοφικό του σύστημα. Ήταν μια προσωπικότητα που βιώνε υψηλά επίπεδα αγωνίας. Όμως ήταν ικανός να μετατρέψει την προσωπική του αγωνία σε τέχνη με έναν εκπληκτικά θαρραλέο τρόπο. Επιπλέον το περιεχόμενο του φιλοσοφικό του στοχασμού έχει τεράστια σχέση και με τον τομέα της ψυχοθεραπείας. Στόχος μου, μεταξύ άλλων, ήταν να φωτίσω ακριβώς αυτές τις σκέψεις του που συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το πεδίο της δουλειάς μου».

Το δημοφιλές μυθιστόρημα του Γιάλομ έχει εμπνεύσει σκηνοθέτες, τόσο από το χώρο του θεάτρου, όσο και του κινηματογράφου (το 2007 είχε γυριστεί η κινηματογραφική εκδοχή του έργου (σε σκηνοθεσία Πίντσας Πέρι).

Όπως παραδέχεται ο διάσημος συγγραφέας και ψυχαναλυτής είναι μάλλον διστακτικός στις διασκευές των βιβλίων του: «Υπήρξε μια κινηματογραφική διασκευή του μυθιστορήματός μου Όταν έκλαψε ο Νίτσε. Ήταν καλή αλλά όχι εξαιρετική. Πιστεύω ότι σε ορισμένες περιπτώσεις τα μυθιστορήματα δεν μπορούν να μεταφερθούν στη σκηνή του θεάτρου ή στη μεγάλη οθόνη. Νομίζω ότι οι πιο πετυχημένες θεατρικές παραγωγές του μυθιστορήματός μου κατόρθωσαν να μεταφράσουν τον κόσμο των λέξεων σε επιλεγμένες οπτικές εικόνες. Αυτές οι παραγωγές παρουσιάζονται εδώ και χρόνια στη Βραζιλία και την Αργεντινή».

Όμως το μυθιστόρημά του έχει και θεατρικές ρίζες: η αντιστροφή των ρόλων ανάμεσα στον θεραπευτή και τον ασθενή του, συναντάται και στο θεατρικό έργο «Επείγον περιστατικό» (1950) του ψυχιάτρου Χέλμουτ Κάιζερ. «Το θεατρικό έργο του Χέλμουτ Κάιζερ αποτέλεσε μια από τις πολλαπλές πηγές έμπνευσης. Σε ένα δοκίμιό μου για το μυθιστόρημα, έχω παραθέσει μια σειρά πραγμάτων που με ενέπνευσαν, από τον Τόμας Μαν ως τις κλινικές περιπτώσεις στις οποίες έχω υπάρξει μάρτυρας» μας εξηγεί ο Ίρβιν Γιάλομ.

Τόσο ο Γιόζεφ Μπρόιερ όσο και ο Νίτσε, δοκιμάζονται από μια βαθύτατη υπαρξιακή κρίση που τους οδηγεί στην απόγνωση. Και η απόγνωση είναι η λέξη-κλειδί για να περιγράψει και τα αισθήματα εκατομμυρίων ανθρώπων οι οποίοι δοκιμάζονται στις μέρες μας από την οικονομική κρίση. Πώς το σχολιάζει ο Γιάλομ; «Νομίζω ότι οι ψυχοθεραπευτές είναι σε θέση να διαδραματίσουν ένα ρόλο που μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα βοηθητικός για ορισμένα άτομα. Η κρίση για πολλούς ανθρώπους συνιστά καταστροφή και τραγωδία. Ωστόσο η ίδια κατάσταση, η κρίση, μπορεί να επηρεάσει με διαφορετικό τρόπο τους ανθρώπους.

Ορισμένοι μπορούν να προσαρμοστούν επιδεικνύοντας μια ελαστικότητα, ενώ κάποιοι άλλοι μπορούν να κατακλυστούν από τόσο αρνητικά αισθήματα, ώστε να φτάσουν ακόμη και στο σημείο να κάνουν μια απόπειρα αυτοκτονίας. Ειδικά σε αυτές τις περιπτώσεις, των ατόμων με υψηλά επίπεδα άγχους, η ψυχοθεραπεία μπορεί να αποδειχτεί ευεργετική», απαντάει.

Το νέο μυθιστόρημα του Ίρβιν Γιάλομ

Ο συνδυασμός της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας με τη φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων εξακολουθεί να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του συγγραφικού του έργου. Ο ίδιος μας αποκαλύπτει το περιεχόμενο του νέου του βιβλίου: «Το νέο μου μυθιστόρημα, το οποίο μόλις ολοκλήρωσα αφορά τον Σπινόζα. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει στις ΗΠΑ τον Φεβρουάριο του 2012 και την επόμενη χρονιά ελπίζω ότι θα είναι έτοιμη και η ελληνική μετάφρασή του. Γράφω για τον εσωτερικό βίο του Σπινόζα. Με ενδιαφέρει το πώς εξελίχθηκε ώστε να διακόψει οποιοδήποτε δεσμό επικοινωνίας με την κουλτούρα του στην ηλικία των 23 ετών και να μην μπορέσει ποτέ ξανά να μιλήσει σε οποιονδήποτε γνώριζε.

Έχω επινοήσει έναν φίλο ο οποίος λειτουργεί σαν ένα είδος θεραπευτή, βοηθώντας τον αναγνώστη να μάθει για τη ζωή του ήρωά μου. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, σε εναλλασσόμενα κεφάλαια, εστιάζω στον Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, ένα ηγετικό μέλος των Ναζί και της αντισημιτικής θεωρίας. Εξετάζω τη ζωή του και καθώς υπήρξε κατά κάποιο τρόπο φιλόσοφος, φαντάζομαι το πώς θα είχε προσλάβει τον Σπινόζα. Υπάρχει ένα γραπτό ντοκουμέντο από έναν άνδρα ο οποίος έκανε κατάσχεση σε μια βιβλιοθήκη με έργα του Σπινόζα που διαβεβαιώνει ότι οι Ναζί είχαν έρθει αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα του Σπινόζα. Το μυθιστόρημά μου είναι μια φανταστική εξερεύνηση αυτού ακριβώς του προβλήματος».

Ο Νίτσε κλαίει στη σκηνή του θεάτρου

Τη γνωριμία μας με το έργο του Γιάλομ, την οφείλουμε στον καθηγητή ψυχιατρικής Γιάννη Ζέρβα, ο οποίος είχε προτείνει στις εκδόσεις Άγρα τη μετάφραση του στα ελληνικά. Η σύζυγός του, η Ευαγγελία Ανδριτσάνου, έχει μεταφράσει τα βιβλία του διάσημου ψυχοθεραπευτή και τώρα πέρασε σε ένα πιο δημιουργικό κομμάτι, στη θεατρική διασκευή του δημοφιλούς μυθιστορήματος του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε».

Άλλωστε και η ίδια προέρχεται από το χώρο του θεάτρου. Είχε ξεκινήσει την καριέρα της ως ηθοποιός από το Αμφιθέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου και αργότερα ίδρυσε τη θεατρική ομάδα «Αρμαδίλλος». Σταδιακά στράφηκε σε παραστάσεις θεατρικού αναλογίου, ενώ η ενασχόλησή της με τη λογοτεχνία την ώθησε στο να ανεβάζει επί σκηνής ποιητικά κείμενα. Η πιο πρόσφατη δουλειά της ήταν στο θεατρικό έργο «Κασσάνδρα» του Σέρχιο Μπλάνκο, με πρωταγωνίστρια τη Δέσποινα Σεραφείδου.

Η Ευαγγελία Ανδριτσάνου περιγράφει πώς προέκυψε η ιδέα για τη διασκευή του βιβλίου του Γιάλομ : «Διέκρινα πολλά θεατρικά στοιχεία στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα αλλά και στα υπόλοιπα έργα του. Είχα πολύ καιρό στο μυαλό μου την ιδέα για αυτή την παράσταση. Πέρυσι το καλοκαίρι τη συζήτησα με τον Γιώργο Λυκιαρδόπουλο που κάνει την παραγωγή και στην πορεία καταλήξαμε ότι πιο κατάλληλος για το ρόλο του Μπρόιερ ήταν ο Ακύλλας Καραζήσης. Έτσι λοιπόν ξεκινήσαμε από τον πρωταγωνιστικό ρόλο και όχι τον σκηνοθέτη.

Όταν μιλήσαμε στον Καραζήση, αυτός ενθουσιάστηκε και πρότεινε να συμμετάσχει σε αυτό το θεατρικό εγχείρημα ο Νίκος Χατζόπουλος, με τον οποίο συνεργαζόταν στο Εθνικό. Οι δύο ηθοποιοί μας πρότειναν να σκηνοθετήσει ο ένας τον άλλο και παράλληλα να αναλάβουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Έτσι λοιπόν στη σκηνή τους βλέπουμε να αλληλοθεραπεύονται, καθοδηγώντας σκηνοθετικά ο ένας τον άλλο. Μου άρεσε πολύ η πρότασή τους γιατί αντανακλά το πνεύμα του έργου».

Από το βιβλίο στο θεατρικό σανίδι

Τι μπορεί να προσφέρει σε έναν αναγνώστη του βιβλίου η θεατρική αυτή προσαρμογή; «Άλλο πράγμα η ανάγνωση και άλλο το θέατρο. Νομίζω ότι η θεατρική εκδοχή θα πλαισιώσει πολύ ωραία τις εντυπώσεις που έχει από την ανάγνωση. Αν είναι πρόσφατη, έχω την αίσθηση ότι θα την ολοκληρώσει με κάποιο τρόπο, γιατί ορισμένα θέματα φωτίζονται διαφορετικά, από τη σκοπιά των συντελεστών της παράστασης. Αν κάποιος διάβασε το μυθιστόρημα πριν δέκα χρόνια, όταν δηλαδή είχε κυκλοφορήσει για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τότε του παρουσιάζεται μια καλή ευκαιρία να το ξαναθυμηθεί».

Μετά από χρόνια συνεργασίας, η Ευαγγελία Ανδριτσάνου ανέπτυξε μια στενή φιλική σχέση με τον Ίρβιν Γιάλομ που βασίζεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη. Του εξήγησε τις απόψεις της για τη θεατρική προσαρμογή του μυθιστορήματός και αυτός μετά από ορισμένες διευκρινίσεις, της παραχώρησε τα δικαιώματα για το έργο. Τι θέλησε να υπογραμμίσει μέσα από τη δική της γραφή;

«Προσπάθησα να τονίσω τη σχέση ανάμεσα στον Μπρόιερ και τον Νίτσε, ανάμεσα στον θεραπευτή και το θεραπευόμενο. Είναι και οι δυο τους συνοδοιπόροι στην απόγνωση, όπως γράφει και ο Γιάλομ. Δεν ήθελα να παραλείψω τις αναφορές στο ξεκίνημα της ψυχανάλυσης, στο πώς υπήρχαν τα σπέρματα αυτών των ιδεών στις αναζητήσεις του Νίτσε, του Μπρόιερ αλλά και του Φρόιντ-ο οποίος είναι μόλις 26 ετών, όταν διαδραματίζονται τα γεγονότα. Έδωσα επίσης βαρύτητα στην αναπαράσταση της διαδικασίας της ψυχοθεραπείας. Αποτελεί σημαντικό κομμάτι και καθώς ο Γιάλομ αποτελεί πρότυπο ψυχοθεραπευτή, θελήσαμε να είμαστε πιστοί σε αυτή του την πλευρά και να μην τη θυσιάσουμε προς όφελος της μυθοπλασίας και της ίντριγκας».

Η διαδικασία επιλογής των κατάλληλων στοιχείων από το αρχικό έργο, δεν ήταν εύκολη υπόθεση, προσθέτει η ίδια: «Ο Γιάλομ είναι καταπληκτικός αφηγητής. Μπορεί να μην έχει ειδικό ενδιαφέρον για το θέατρο, από την άλλη πλευρά όμως είναι τόσο καλός στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων και του λόγου τους σε βαθμό που θα τον ζήλευε και ένας θεατρικός συγγραφέας. Επειδή η παράσταση έπρεπε να έχει συγκεκριμένη διάρκεια για να μην κουράζει τον θεατή χρειάστηκε να γίνουν ορισμένα γενναία κοψίματα –με πόνο ψυχής-στο κείμενό του. Ήταν μια πολύ δύσκολη διαδικασία για τον απλούστατο λόγο ότι το κείμενο ήταν τόσο καλά χτισμένο, τόσο συμπαγής ήταν η πλέξη των χαρακτήρων και της ιστορίας ώστε μόλις πήγαινες να αφαιρέσεις κάτι, μετά έπρεπε να τρέξεις να σώσεις κάτι άλλο που κατέρρεε. Ήθελε μεγάλη ακρίβεια και λεπτομέρεια». Το τελικό αποτέλεσμα θα το δούμε σύντομα, αφού στις 2 Νοεμβρίου ανεβαίνει η παράσταση στο θέατρο Θησείον έως τις 22 Ιανουαρίου.

Σε δύσκολους καιρούς, η ψυχανάλυση και η φιλοσοφία αποτελούν ασφαλές καταφύγιο. «Μπορούμε να στραφούμε στα μηνύματα που βγαίνουν μέσα από τη σχέση Μπρόιερ-Νίτσε, ειδικά σε αυτή τη δύσκολη φάση που νιώθουμε να αιωρούμαστε στο χείλος του γκρεμού», καταλήγει η Ευαγγελία Ανδριτσάνου.

Πληροφορίες: «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» στο Θησείον, ένα θέατρο για τις τέχνες, Τουρναβίτου 7, Θησείο, τηλ. 2103255444, από τις 2 Νοεμβρίου-22 Ιανουαρίου. Τετάρτη-Σάββατο: 21:00 και Κυριακή: 20:30. Τιμές εισιτηρίων: 20 ευρώ (Παρ.-Κυρ.), εκπτωτικό 18 ευρώ (Τετ.-Πεμ.), φοιτητικό, νεανικό έως 23 ετών: 14 ευρώ. Το βιβλίο «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα, σε νέα πολυτελή επετειακή έκδοση.

ΜΑΝΙΑ ΣΤΑΪΚΟΥ